Çin’den “Lekima” esti geçti

Çin, geçtiğimiz hafta “Lekima Tayfun”u felaketini yaşıyordu. Doğu Asya için şiddetli fırtınalar hayatın bir parçası: Mayıs ve Aralık ayları arasındaki dönemde, her an kıyılık bölgelerde bir büyük fırtına toplanabilir ve hattâ tayfuna dönüşebilir.
 
Çin’in en modern şehri Şangay ve civarındaki son derece kalabalık, iş merkezlerinin en yoğun olduğu bölgeler, tayfuna son derece açık yerler. Sadece Şangay ve çevresi değil, Tayvan, Hong Kong ve Shenzen, Guangzhou gibi metropollerin bulunduğu yaklaşık 110 milyon nüfuslu Guangdong eyaleti ve yaklaşık 40 milyon kişinin yaşadığı Fujian Eyaleti de, yaz başından kış başına kadar, Mayıs’tan Aralık’a kadar tayfunların tehdidi altında. Bu saydıklarımın tümü, Çin’in güneybatı bölümleri.
 
Bu arada, zaten “tayfun” sözcüğü de, Çince kökenli; 台风: yani, Çin’in en yaygın konuşulan ağzı Mandarin’deki tai feng kelimesinden geliyor. Doğu Asya’nın kıyısı boyu, Japonya’dan Filipinler’e kadar uzanan hatta, özellikle Temmuz başından Eylül başına kadar her an tayfun nedeniyle alarm verilebilir. Sadece kıyılar değil,  birkaç yüz kilometreye kadar iç bölgeler de tehdit altında kalabiliyor. Özellikle Ağustos ayı, tayfun tehlikesinin zirveye ulaştığı ay.
 
Tayfun, tropikal siklonlara, yani sert fırtınalara verilen isim. Kasırgalar, tayfunlar ve siklonlar aslında aynı türde yoğun yağmurlu ve rüzgârlı fırtınalar. Amerika’da gerçekleşen siklonlara “kasırga” adı verilirken, Asya’da olanlara “tayfun” deniliyor.
 
Ağustos’un 9’u ile 11’i arası Çin’i alarma geçiren Lekima Tayfunu da, 49 kişinin ölümüne sebep oldu ve 2 milyon kişi de önlem olarak evlerinden uzaklaşmak zorunda kaldı. Toplamda, 13 milyon kişi Lekima’dan etkilendi. 13 bin bina çökerken, 200 bin kadar bina da zarar gördü.
 
Çin tarihinin en çok maddî zarara sebep olan ikinci tayfunu olan Lekima’nın etkilediği başlıca bölgeler, Zhejiang Eyaleti ve kendi başına bir yönetim birimine sahip, yani başlıbaşına eyalet statüsündeki Şangay kenti. Çin’in bu kısmının nüfüsu, yaklaşık 81 milyon: başkenti Hangzhou olan Zhejiang Eyaleti’nde yaklaşık 56 milyon ve Şangay’da ise 25 milyon kişi yaşıyor.
 
Lekima’dan önce en çok maddî zarara neden olan tayfun, 2013 yılında gerçekleşen Quedan idi. Lekima’nın bilançosu, yaklaşık 54 milyar Yuan; yani yaklaşık 7.6 milyar dolar veya 42 milyar lira. Fitow Tayfunu ise, 63 milyar Yuan-yaklaşık 10.5 milyar dolar.
 
Şiddet bakımındansa Lekima, Çin tarihindeki üçüncü büyük tayfun oldu. Lekima ile beraber 1956’da Wanda ve 2006’daki Saomai, en sert tayfunlar olmuştu.
 
Tayfunların isimlerinin nereden geldiğini merak ediyorsanız; 17 Asya Pasifik ülkesinin seçtiği dörder isim var. Bu isimler, sırayla tayfunlar için kullanılıyor; Lekima da, Vietnam’ın önerdiği isimlerden biriydi.
 
Tayfunlar hayatın bir parçası
 
Kuzey Pasifik’in Batısı ve Güney Çin Denizi’nde her yıl ortalama 27 tayfun meydana geliyor. Bu tayfunlardan 10 tanesi, Çin’i doğrudan etkiliyor. En sık ölümcül şiddette tayfun yaşayan yer ise Tayvan: yılda yaklaşık 29 tane. Bu yazıyı okuduğunuzda, başka bir tayfun, Krosa, Japonya’da üç kişinin ölümüne neden olmuştu bile.
 
Bir anlamda, tayfunlar Çin’de ve ötesinde Japonya ile Filipinler’de de hayatın doğal bir parçası. Ancak, küresel ısınmanın etkisiyle, toplu ölümlere yol açan çok sert tayfunlara giderek daha fazla rastlanıyor. Örneğin, 2018’de gerçekleşen Mangkut Tayfunu da, daha önce saydığım tayfunlar dışında Güney Çin’i tarihi boyunca vurmuş en şiddetlilerinden biriydi.
 
Tayfunların beş şiddet derecesi var: ilk üç kategorideki tayfunlarda, Çin’de hayat normal seyrini sürdürüyor. Dördüncü kategoriye gelindiğinde, anaokullar tatil ediliyor ve küçük çocukların sokağa çıkarılmaması tavsiye ediliyor. En şiddetli kategori beşe erişen derecede bir tayfun olacağında ise, iş yerleri ve tüm okullar tatil ediliyor: Çin’deki çalışma ve eğitim kültürünün ciddiyeti ancak ve ancak ölümcül şiddetteki tayfunlar olabileceğinde zorunlu tatil yapılmasına izin veriyor.
 
Beşinci dereceye erişen şiddetteki tayfunlarda, kıyılarda dalgaların yüksekliği 15 metreyi ve rüzgarın hızı saate 250 kilometreyi buluyor. Tayfunun şiddetine göre yerel çaptaki yetkililer, ne zaman ne yapılması gerektiğine dair bilgileri, etkilenen bölgedeki Çinliler ve yabancılara ayrı ayrı aktarıyor. Japonya’da ve Kore’de olduğu gibi Çin’in tayfunlardan yoğun biçimde etkilenen bölgelerinde, alarm durumunda ne yapılması gerektiği konusunda bilgilendirme zaten eğitim biçiminde henüz verilmiyor. Buna karşılık, Japonya ve Kore’den farklı olarak Çin’de, emniyet güçleri ve ordunun, tayfun sonrası kurtarma, tamir ve temizleme faaliyetleri için yoğun biçimde görev alıyor.
 
Diğer bir deyişle, Çin’in silahlı kuvvetleri olan Çin Halk Kurtuluş Ordusu’nun başlıca faaliyet alanlarından biri de, tayfunların yarattığı zararlara karşı görev almak. Lekima için alarm verilmesiyle sadece Zhejiang Eyaleti’nde 21 bin asker, tayfuna karşı kurtarma, temizleme ve yardım faaliyetleri için görev aldı. Çin Ordusu’nun diğer bir parçası olan yaklaşık 3 milyonluk Milis Güçleri de, tayfunlara karşı görev yapıyor.
 
Lekima Tayfunu’nun vurduğu yerlerden biri olan Shandong Eyaleti, Çin’in belli başlı sebze yetiştirilen yerlerinden biri. Çin’in yüzde 70’ini dağlar ve tepelik, engebeli arazi oluşturduğundan, tarım alanları az. Dolayısıyla, sebze ve meyve yetiştirilen alanların tayfunlardan olumsuz etkilenmesi de Çin için büyük bir sorun. Lekima’nın Shandong’da toplamda 100 bin hektarlık tarım alanını etkilediği belirtiliyor.
 
Shandong’a ilişkin başka bir Lekima Tayfun’u olayı da, Çin’in YouTube’ı sayılabilecek Tencent Video’nun yanlışlıkla tüm Shandong Eyaleti nüfusunun öldüğünü paylaşması oldu. 89 milyon abonesi olan Tencent Video, “Lekima Tayfunu, Shandong’un tüm nüfusunun ölümüne neden oldu, yedi kişi kayıp” paylaşımını yaptı. Shandong Eyaleti’nin yaklaşık 100 milyonluk nüfusu var. Tencent’in hatalı paylaşımı kimi Çinlilerce komik bir hata olarak görülürken, bazıları ise bu hataya sert tepki verdi.
 
Lekima esnasında, ülkenin en yüksek binası Şangay Kulesi’nin 50 cm eğildiği bildiriliyor. Dünyanın da ikinci en yüksek binası olan Şangay Kulesi, maksimum 2 metre eğilebiliyor.
 
ABD, Japonya, Güney Kore ve Çin’de yapay zekâ kullanılarak, tayfunlar ve kasırgaların olası etkileri öngörülmeye çalışılıyor. Taşımacılık başta olmak üzere ticaretin tüm alanları hava koşullarından giderek olumsuz etkileniyor: bunun başlıca sebebi de, iklim krizinin giderek artan etkisi.