Trol teşhisi için faydalı bilgiler

“Troller” sosyal medyalı yaşantımızda en ciddî sorunlardan biri. Etkileri  sosyal medya ortamıyla sınırlı kalmıyor, hayatımızın bütününe uzanabiliyor. Troller hem muktedirlerin bir çeşit sopası, bastırma, dışlama, itibarsızlaşırma aracı hem de toplumsal ortama genel bir tekinsizlik yayma mekanizması.

Bunlarla mücadele, hele “sokağın” istisnalar dışında herkese yasaklanmış olduğu, protesto için, ekonomik-siyasî talepler için sokağa çıkanın, ters kelepçeyle tıkıldığı polis otobüsünde biber gazlı işkenceden kolunun kırılmasına, mahkemelerde sürünmeye, dahası, uzun süre hapis yatmaya bin türlü riski göze alması gereken şu zamanda, acil ve önemli.

Sosyal medya trolleri, asıl zararlı kesiminin iktidarca beslenmesine, desteklenmesine, kollanmasına rağmen, mücadele edilmesi görece kolay hasımlar. Burada, başka amaçlarla oluş(turul)muş trol gruplarını bir kenara bırakıp, doğrudan iktidara hizmet amacıyla iş gören “vazifeli” trol tayfasından sözedeceğim. Bir Twitter kullanıcısının, “Gelin, bir anti-trol hareketi başlatalım,” çağrısı üzerine, uzun zaman emek harcadığım bu mevzuda yol gösterici bir ufak rehber hazırlamayı düşündüm. Daha önce de sıralı tweet’lerle paylaştığım bilgileri derlemeye giriştim. Fark ettim ki, bunları toparlayıp yazı haline getirirsem, işin mantığına dair düşünebildiklerimi de aralara katabilir, daha faydalı olabilirim. Bu yazıda Twitter çerçevesiyle sınırlı kalarak bunu yapmaya çalışacağım. (KHK şerrinin hayırlı sonucu olarak bizim alana geçen ve hepsinden bol bol faydalandığımız akademisyenler yazılarına böyle “şimdi şunu ele alacağız” diye girdiklerinde hep kıskanıyordum, nihayet bana da kısmet oldu işte. 🙂

Trollerle mücadelenin aşamaları, (1) teşhis etmek, (2) ifşa etmek, (3) bloklamak ve (4) rapor etmek. 

Son ikisine, hele sonuncusuna çoğumuz üşeniyoruz. Bu yüzden troller yaşamlarını sürdürebiliyor, yayılabiliyorlar. Oysa sırf ifşa ile trolleri tahrip etmiş olmuyoruz. Zehir saçan fabrikayı kapattırmıyor da, insanlara “oradan geçmeyin” demiş oluyoruz. Bloklamanın üşenilecek yanı yok. Üç satırlık mesajı beş saniyede yazabilen günümüz genç insanı için saliselik iş. Rapor etmek de, bir defa el alışınca, yarım dakikayı bile almıyor. TweetBot gibi programlar kullananlar için tek tık. İzahatlı rapora imkân veren mobil uygulamalar ve masaüstü bilgisayarlardan tarayıcılarla girenler için de, işte, bilemediniz bir dakika.

En kolayı ikinci aşama: ifşa. Kullanıcı isimlerini asla aynen aktarmadan, araya boşluk koyarak vs., bir hesabın trol olduğunu başkalarına bildirebiliriz. Niye kullanıcı isimlerini aynen aktarmıyoruz? Çünkü onlara paylaşım yazıyor böyle yapınca. Ve paylaşımının çok oluşu trolün gerçek kişi gibi algılanmasına katkıda bulunuyor. Hem herkes için hem de Twitter algoritmaları için.

Gelelim en meşakkatli ama bir yandan da en zevkli olan fasla; ilk aşama: teşhis. Şimdi hem somut teşhis yolları sıralamaya çalışacağım hem de bir mantık ve akıl yürütme “paketi” sunmaya.

Neresinden anlarız?

İlk soru bu: Trolün trollüğünden şüphe duymamızı sağlayacak belirtiler neler? Şunlar karşımıza çıkıyor:

1. Bol rakam • Kullanıcı adında bol rakam bulunması. Öyle 1975 falan değil umit8097340734gibi. Ancak dikkat, gerçek kullanıcıların da böyle adları olabilir. Çünkü güvenilir kullanıcı adı veya şifre üreten programlar, kolayca bulunamasın diye böyle bileşimler oluşturabiliyorlar. Hesabı hack’lenen biri, meselâ, tedbiren bu şekilde oluşturulmuş ad kullanabiliyor. Yani bilmemkim98345908754, tek başına o hesabın trollüğünü ortaya koymaya yetmiyor.

2. Profilde “yumurta” • Ancak bu, profil fotosu yerine konmuş “yumurta” ile biraraya geldiğinde, karşımızdakinin trollüğünden büyük ölçüde emin olabiliriz. Bunlar daha çok, belirli bir somut-güncel konuda mücadele-iktidar savunması vs. ya da sırf küfür kıyamet birilerine yönelik linç seferberliği oluşturma hedefiyle alelacele oluşturulmuş, teşhisi kolay troller. Aciliyet gerektiğinde bunlardan, trollüğün daha ince “ekolü” için de yararlanılabiliyor. “İnce” ekolü aşağıda izah edeceğim.

3. Açılış tarihi, takipçi, vs. • Eğer üçüncü bir veri bunlara eklenirse, trolün trollüğünden tamamen emin olabiliyoruz: Hesap pek yakın zamanda açılmışsa, takipçisi, takip ettiği pek az (tek veya iki haneli sayı), buna karşılık attığı tweet sayısı üç veya dört haneli ise, bol rakamlı kullanıcı adlı, yumurta profil fotolu hesabın trollüğüne gözünüzü kırpmadan hükmedebiliyoruz. 

4. Ölçüsüzce çok veya az mesaj • Hesabın açılış tarihi, takipçi-takip ettiği ve attığı tweet sayısı bağlantısı bakımından trolleri tesbite yarayabilecek bir-iki olgu daha var. Hesabın açılış tarihinin eski olması + takipçi-takip ettiği sayısının çok düşük olması + attığı tweet sayısının bunlarla uyuşmayacak kadar fazla ya da düşük olması. Diyelim 2011’de açılmış hesabın takip ettiği 70, kendisini takip eden 25 hesap varsa ve attığı tweet sayısı 28.000 ise bu trollük konusunda karinedir. Ya da yine on senedir açık hesaptan toplam 55 tweet atılmışsa bu da karinedir. İlki, trol hesap sürekli faaliyette demek; ikincisi, kenarda bekletiliyor, şimdi devreye sokulmuş demek. Attığı tweet’lere kısaca göz gezdirmek hükmümüzü sağlamlaştıracaktır.

5. Mesajların bileşimi • Trollerin mesajları genel olarak iki tipik özellikten birini gösteriyor. 

a.) Yoğunlaşma • Görece sürekli faaliyet halinde olanlarda daha çok rastlanan -ama öbürlerinde de görünebilen- bileşim, belirli temalar-güncel başlıklarda yoğunlaşmış, aşağıda “piyade” diye adlandıracağım gruba daha çok yakışan, “mücadele” mesajları. Dün Suriye’nin fethiydi, bugün orman yakan teröristler, yarın CHP’nin ihaneti, vs.. Hattâ bazen, durup durup devreye sokulan trol hesaplarında görüldüğü üzre, ardarda kırk-elli tweet aynı mevzuda aynı lafları -ve çoğu zaman görselleri- tekrarlayan mesajlar içerebiliyor.

b.) Zorlama • Trolün trollüğünü örtmeye yönelik, zorlama bileşimler. Fenerbahçe’nin yeni transferi, Sibel Can’la ilgili magazin haberi, çiçekler, kuşlar, dünyanın çeşitli yerlerinden “ilginç görüntü”ler, otomobil modelleriyle birlikte tuğralar, Üç Hilal’ler vs.. Bunlarda göze çarpan ortak özellik, ne zaman hangi konu sosyal medyada popüler olmuşsa mutlaka o konuya ilişkin birkaç mesajı içermeleri. Trol böylece “kalabalığa karışıyor”.

6. Profil fotoğrafları • Görece ciddî ve uzun süreli iş gören, tecrübeli troller genellikle düzgün kullanıcı adları, gerçek profil fotoğrafları kullanıyorlar. Esas iş bunların teşhisinde. Kullandıkları fotoğraflar üç tür olabiliyor: (a) Erkek fotoğrafları, (b) Kadın fotoğrafları, (c) İnsansız ya da insanların seçilemediği fotoğraflar. Erkek fotoğraflı troller daha az. Üçüncü kategori daha çok. En yaygınıysa özellikle genç, güzel kadın fotoğraflı olanlar. Trollerin kullandığı bazı erkek ve kadın fotoğrafları zaman zaman internetten bulunup ifşa ediliyor, rastlıyorsunuzdur. Stok fotoğraf sitelerinden alınanlar çok daha kolay tesbit edilebiliyor. Bu yüzden, sanırım son zamanlarda başka ülkelerden insanların aile, arkadaş grubu vs. fotoğraflarından kesilip alınmış portreler yeğleniyor. Fotoğraflar konusunda şunu söyleyebilirim: Trollerin teşhisiyle bir süre uğraşınca aslında çoğu zaman isabetli bir şekilde sezmeye başlıyorsunuz, hangisi gerçek olmayabilir diye. Tabiî fotoğrafın verdiği izlenimi başka verilerle birarada düşünerek. 

7. Başka fotoğrafı var mı? • Fotoğrafların -dolayısıyla hesap sahibinin- gerçekliğiyle ilgili bize ipucu verecek en önemli olguysa, profilde fotoğrafı bulunan kişinin paylaşımları arasında başka fotoğraflarının da bulunup bulunmadığı. Gerçek kişiyse, en azından birkaç başka fotoğrafı olmalı. Bazıları buna karşı tedbiren bir-iki fotoğraf da üretmiş veya profil fotoğrafını aparttıkları sayfadan alıp koymuş olabilirler. Ancak herkesi kandıracak nitelikte albüm oluşturmaları çok zor. Eğer hesap sahibinin başka hiçbir fotoğrafını göremiyorsak şüphemiz büyümeli.

8. Paylaşımlar • Fotoğraf meselesinden de anlaşılacağı üzre, ilk üç maddede saydıklarımın alenen biraraya geldiği haller hariç, trolü tesbit edebilmek için başka paylaşımlarına bakmakzorundayız. Buna üşenirim, derseniz, trollerin varlığına ses çıkarmayanların arasına katılırsınız. Buna ben hükmetmiyorum; olgu böyle. Paylaşımlarına baktığımızda göreceğimiz ilk manzara bile, inanın, sağlam bir sezgi uyandıracaktır.

9. Trol türleri • Sezgimizi güvenilir bir zemine oturtmak için, trol türlerini tanımalıyız. Ekoller de diyebilirdik… (Türlere geçmeden belirtmeliyim ki, burada doğrudan iktidar tarafından örgütlenen-desteklenen “vazifeli” trollerin AKP’li, “Reis”çi veya AKP-MHP ortak kümesi içindeki kesimini esas alarak konuşuyoruz. Yoksa, iktidarın öbür ortaklarının, hattâ muhalefet gruplarının da trol şebekeleri ve örgütlü grupları var.)

a.) Piyade • Din-milliyetçilik, “reis” vs. motifli, peşpeşe “savaşçı” tweet’ler atmıştır. Paylaşımlarını topluca görebiliyorsanız, aynı bayraklı, tuğralı, “reis”li, bayraklı, bazen Üç Hilal’li, askerli vs. tweet’i birçok vesileyle attığını saptarsınız. Bunlar bu işin piyadeleri. “Süngüü taak!” komutuyla saldırırlar. Topluca üşüşürler. Bazen lafları bile aynı olur. (Başında gerçek kişilerin oturmadığı, tıpatıp aynı kelimelerle aynı anda binlerce tweet atabilen bot hesaplarla karıştırmayalım.) Mesaj içeriklerinin fazla önemi yoktur. Teröristler, vatan hainleri, şu bu… Her an faaliyette değildirler. Bu yüzden, tweet’lerinin belirli durumlarda veya belirli kişileri hedef alarak yoğunlaştığı görülür.

b.) Kara propagandacı • Kolay yayılabilir yalan üretenler. İktidarı zor durumda bırakabilecek olayın aslında öyle olmadığını, arkasında şunun şunun bulunduğunu, zaten daha önce şunun şöyle yaptığını vs. uydurup, savunmacılara mühimmat sağlarlar. Bu iş daha çok akıl gerektirdiğinden, bu tip troller birileri tarafından yönetilir, organize çalışırlar. Piyadeler emri duyar duymaz kendi cephaneleriyle saldırıya geçebilirler, ama kara propagandacıların üzerinde anlaşılmış motifleri işlemeleri gerekir. Bunlara karşı bizi uyarabilecek olan, belirli zaman dilimi içinde gerçek kişi gibi görünen birçok hesabın aynı motifler, benzer laflarla karşımıza çıkması. Dolayısıyla ilk anda anlayamayabiliriz, ama aynı yalanı yayan birkaç tweet gördükten sonra, yenilerine rastladıkçatrolleri ayırt edebileceğizdir. İlk zorluk, iktidar yandaşı gerçek kişilerin de bunlara katılması nedeniyle trolleri onlardan ayırabilmekte. İkinci zorluk, tekrarlandıkça yalanın gerçek sayılma ihtimalinin artışı. “Suriyeliler üniversiteye sınavsız giriyor” gibi bir saçmalığa insanlar (üstelik farklı kesimlerin trol ekipleri tarafından) bu yolla inandırıldı. Açıkça yanlış-yalan olduğunu bildiğimiz iddia istikrarlı olarak tekrarlanıyorsa orada trol faaliyeti vardır.

c.) Sağduyucu • Yukarıda “ince ekol”den sözetmiştim, işte bunlar onlar. Hiç saldırgan görünmeyen bu trol tipi, birçok bakımdan öbürlerinden daha tehlikeli olabiliyor. Bunların yumurta kafalı da olabilmesi, muhtemelen duruma göre acilen pompalama gerekmesinden. Yoksa sağduyulu gerçek kişiler gibi görünmeleri rollerine daha uygun. “İnce ekol”, küfür-kıyamet veya apaçık taraf tutma içermiyor. Aksine, insanları sağduyuya çağırır gibi yapıyor, ama asıl işi ortalığı bulandırmak. “Ama şöyle demek doğru mu?”dan başlayan, “Yalnız şunu da unutmayalım”lara uzanan, genellikle tepki giderici, saptırıcı, eritici roller oynuyor. Mantık zinciri kurma ve çıkarsama dallarında dünya sonunculuğuna aday olan memleketimizde bu trollerin özellikle akıl-fikir sahibi, sakin insanların tepkilerini duraksatmakta ciddî rolleri olabiliyor. İlk bakışta trollükleri anlaşılmadığı için insanların tartışmaya girip farkında olmaksızın ete kemiğe büründürerek meşrulaştırdığı, hizmet ettiği bu trol türü, mevcut keskin kutuplaşmaya rağmen, uyandırdığı “ikna edilebilirlik” yanılsamasıyla, insanları gereksiz yere meşgûl ediyor. Bulandırıyor işte, basitçe.

Yazıyı daha fazla uzatmayayım. Şimdilik toparlayabildiğim bu bilgi ve yorumların işe yaramasını umuyorum. Belki başkaları da besler bu cephaneliği.